1952 yilning 14-sentabrida atoqli matematik olim, fizika-matematika fanlari doktori, professor, akademik, O‘zbekiston Respublikasida xizmat ko‘rsatgan fan arbobi, birinchi darajali Davlat mukofoti laureati, O‘zbekiston Qahramoni Shavkat Abdullayevich Ayupov dunyoga kelgan.

Shavkat Abdullaevich nafaqat O’zbekistonda matematika faning nusroniysi balki Akademikning nomi matematika olamida ko‘plab mamlakatlarda mashhurdir.

Akademikning ko’p yillik ilmiy faoliyatining ilm-fan sohasidagi ahamiyati bebahodir. Shavkat Abdullaevich mamlakatimiz va xorijdagi matematika jamoatchiligi orasida operator algebralari nazariyasi, nokommutativ integrasiya va ularning kvant ehtimollar nazariyasinung qo‘llanilishiga oid chuqur tadqiqotlar muallifi, hamda yangi ilmiy yo’nalishlardan bo’lgan noassotsiativ algebralar nazariyasidagi – Leybnits algebralarining strukturaviy nazariyasi asoschilaridan biri sifatida tanilgan. Olim ustozi akademik T.A. Sarimsoqov tomonidan asos solingan Toshkent funksional tahlil maktabi anʼanalarini davom ettirdi. Ayupov zamonaviy matematikaning eng dolzarb muammolari bo‘yicha ilmiy izlanishlar darajasini oshirishda ko‘plab ishlarni amalga oshirdi. Shunday ishlaridan biri bu ko‘plab iqtidorli shogirdlarni, jumladan, 10 nafar fan doktori va 40 nafarga yaqin fan nomzodlarini tayyorladi.

Matematika fanidan unchalik xabardor bo‘lmagan odam uchun akademik erishgan yutuqlarni qadrlash juda qiyin. O’rtacha odam uchun assotsiativ bo’lmagan algebralar nazariyasi yoki nokommutativ integratsiya atamasi shunchaki tanish yoki notanish so’zlar to’plamidir. Ammo matematika fanlar malikasi- deb bejiz aytilmagan. Algoritmlar va raqamlarning muntazam harakati har qanday aniq fanning asosidir. Olimning kashfiyotlari inson faoliyatining turli sohalarida qo’llaniladi, informatika, fizika, kimyo, mexanika, statistikani o’rganishda yangi imkoniyatlar yaratadi va kechayotgan jarayonlar va qonuniyatlarning mohiyatini yaxshiroq tushunishga yordam beradi.

Shavkat Abdullaevich 1952 yilda Toshkent shahrida tug‘ilgan. Otasi, Abdulla Talipovich Ayupov- urush qatnashchisi, tank haydovchisi, professor, Toshkent davlat universiteti falsafa kafedrasi mudiri va onasi Marg‘uba Xamidova – 4-shahar klinik shifoxonasi terapevti farzandlarini mehr-oqibatli, mehnatkash va ilmga chanqoq qilib tarbiyalash uchun barcha ishni qildilar. Bundan tashqari, kunning qahramonida maktabda ham, universitetda ham juda yaxshi o’qituvchilarga ega edi.

Shavkat Abdullaevich o’zining birinchi boshlang’ich sinf o’qituvchisi Zoya Petrovna Oleshko va matematika o’qituvchisi Nelya Barievna Bikboevalarni katta hurmat bilan xotirlaydi. Universitetda esa akademik Toshmuhammad Alievich Sarimsoqovning shogirdi bo‘ldi. Professorlar D.X. Xodjiev va L.I. Volkovysskiy, dotsentlar M.G. Gendler, L.S. Tregub va I.G. Lushchitskayalarning darslarida matematik tahlil, algebra va analitik geometriya bo’yicha, yosh talabada matematika faniga bo’lgan muhabbat va tushuncha paydo bo’ldi. oshiq bo’ldi.

1983 yilda yosh olim nomzodlik dissertatsiyasini himoya qildi. Ish mavzusi – “Matematik tahlil va Ehtimollar nazariyasi va matematik statistika”. Ushbu yo’nalishda olingan natijalar «Tartibli yordan algebralarining tasnifi va ko’rinishlari va ehtimollik jihatlari» doktorlik dissertatsiyasining asosini tashkil etdi. Ayupovning keyingi tadqiqotlari nokommutativ spektral nazariya, fon Neymanning real algebralar nazariyasi va operator algebralari tuzilishi bilan bogʻliq edi.

2000 yilda Ayupov kvant dinamikasida muhim ilovalarga ega bo’lgan cheksiz operator algebralari bo’yicha differensiatsiyalarni o’rganish dasturini ishlab chiqdi. Hozirgi vaqtda ushbu dastur fon Neyman algebralariga biriktirilgan o’lchanadigan va mahalliy o’lchanadigan operatorlarning algebralari uchun deyarli to’liq amalga oshirilgan. Ushbu tadqiqotlar ko’plab mamlakatlardagi mutaxassislarining katta qiziqishini uyg’otdi. AQSh, Avstraliya, Ispaniya va boshqalar shular jumlasidandir. 2002-2011 yillarda Shavkat Abdullayevich professor Serjio Albeverio bilan birgalikda Bonn universiteti (Germaniya)ning Amaliy matematika instituti bilan bir nechta loyihalarni amalga oshiradi, har yili 1-2 oy davomida akademik o’z shogirdlari bilan Bonnda qo’shma tadqiqotlar olib boradi. Ushbu tadqiqotlar natijalariga ko’ra yetakchi ilmiy jurnallarda ko’plab qo’shma maqolalar chop etilgan, shuningdek, Ayupov shogirdlari tomonidan 4 ta doktorlik dissertatsiyasi himoya qilingan.

Akademikning oilasi uning ishonchli qo’rg’oni, energiyasi va Ilhomi manbai hisoblanadi. Eng avvalo, bu uning turmush o’rtog’i Faxriya Valievna – pediatr, tibbiyot fanlari nomzodi. Shavkat Abdullayevich u haqida shunday deydi — bu mening eng yaqin do’stim va ishonchli yordamchim. Ularning to’rtta farzandi, uch o’g’li va bir qizi bor. Ularning barchasi oliy ma’lumotli, o’g’illari menejment, iqtisodiyot va moliya sohasidagi mutaxassislardir, qizi esa Toshkent pediatriya tibbiyot instituti magistraturasida talabasi, prezident stipendiatidir. Ularning o’z oilalari bor. Bizning kun qahramonimiz o’n bir nabiraning baxtyor bobosidir.

Shavkat Abdullayevich ko’plab yosh olimlarning ustozi va o’qituvchisi hisoblanadi.Akademik har bir talabasining fikrini qadrlashini tan oladi. Talabalarining yosh ongi yanada o’tkir va qiziquvchan, u esa strategiya va tadqiqot yo’nalishini tanlashda ko’proq tajribaga ega ustozdir. Birgalikda ular ajoyib natijalarga qodir kuchdir. O’qituvchi o’z o’quvchilariga birinchi navbatda tillarni, kamida uchta eng muhim – uzbek , ingliz va rus tillarini o’rganishni maslahat beradi. U ularga shunday deydi – tillarni bilib, siz ilmiy adabiyotlarni asl nusxalarida o’qishingiz mumkin, bu esa o’z navbatida juda muhimdir: “siz o’zingiz uchun olingan ilmiy ma’lumotlarni iloji boricha tezroq qayta ishlashingiz kerak, shunda siz tezda o’qiganlaringiz bilan birlashasiz, siz boshqalarning fikrini rivojlantira olasiz, o’zingizning, mutlaqo asl nusxangizga yozasiz, o’zingizning echimingizni taklif qilasiz” deydi

Ikkinchi o’rinda, siz o’zingizning ufqingizni har tomonlama kengaytirishingiz, ilm-fan va texnologiya, hayot, tabiat va madaniyat, ijtimoiy munosabatlarning turli masalalari bo’yicha bilimingizni iloji boricha oshirishingiz kerak. Endi fanning juda tor yo’nalishida ilmiy kashfiyot yo’q va bo’lishi mumkin emas, hamma narsa fanlarning turli yo’nalishlari chorrahasida sodir bo’ladi. Hayot, albatta, aylanadi, shunda siz yoshligingizda nimadan voz kechganingizni bilishingiz kerak bo’ladi. Va siz maktabda, litseyda, kollejda, universitetda o’tkazib yuborgan narsangizni to’ldirishingiz kerak. Shuningdek, Ayupov turli adabiyotlarni o’qishga alohida ahamiyat beradi. U har doim talabalarga o’qishning ahamiyati haqida gapirib beradi: – men matematik apparatni yaxshi bilganman, lekin hayotning fizik, kimyoviy va biologik qonunlarini juda yaxshi tushunganman, Navoiy va Pushkin tomonidan o’qiganman, tarixiy jarayonlarni tahlil qilganman. Chiroyli adabiyotlarni o’qish, chiroyli rasmni ko’rishdan zavqlanish, chiroyli musiqani tinglash so’nggi paytlarda siz ko’p o’ylagan va hozirgacha muvaffaqiyatsiz bo’lgan muammo haqida tushunchangizga kuchli turtki beradi. Va turli xil fanlardagi bilim ba’zan sizga o’z fanida o’ziga xos yechim beradi.

Akademik har doim talabalarga aytadi – siz ertaga, bir yil, o’n yil ichida nima qilishingizni aniq bilishingiz kerak. Siz o’zingizning iste’dodlaringizni va kasbingizni bilishingiz va bu borada o’zingizni tinimsiz tarbiyalashingiz kerak. Haqiqiy ilm-fanda hech narsa oson bo’lmaydi, shuning uchun siz o’zingiz ixtiro qilgan muammoni hal qilishdan ulkan, beqiyos zavq olsangiz, o’zingizda mehnatsevarlik, Iroda va samaradorlikni tarbiyalashingiz kerak.

Bugungi fan-bu yoshlarning ilmidir. Siz hamma narsani o’z vaqtida bajarishingiz kerak, aks holda poezd ketadi va tengdoshlaringiz yoki hatto yoshroq bo’lganlar sizni ortda qoldiradilar. Va keyin siz ushlay olmaysiz. Hayotda bilim olishning eng muhim lahzasi universitetga emas, balki maktab va litsey kollejidagi so’nggi yillariga to’g’ri keladi. O’qituvchilarning ko’rsatmalariga qat’iy rioya qiling, to’garaklarda fan bilan shug’ullaning, maqolalar yozishga va fikrlaringizni qog’ozga tushirishga harakat qiling.

Ayupovning tashabbusi bilan texnika universiteti qoshidagi litseyda matematika yo’nalishi bo’yicha maktab ochildi. Nima uchun? Iqtidorli talabalar bilan ishlash – bu o’z vaqtida yaxshi meva beradigan davrdir.

2000 yilda Sh. A. Ayupov va uning shogirdlari tomonidan birinchi marta Leybnits superalgebrasi tushunchasini kiritdilar va ushbu ob’ekt bo’yicha tadqiqot ishlarini boshladilar. Ushbu yo’nalishdagi asosiy natijalardan biri Li superalgebralari uchun shunga o’xshash natijani umumlashtirish –maksimal nilpotentlik indeksining superalgebra tasnifi. Leybnits algebralari tuzilishini o’rganishda Sh. A. Ayupov tomonidan noassotsitativ algebralar nazariyasi, gomologik algebra usullari va g’oyalari o’rganildi, ular li va Leybnits superalgebralari, N-Li algebralari va Leybnits n-algebralari tadqiqotlarida ham ishlatilgan. Hozirgi vaqtda Sh.A. Ayupov rahbarligida Leybnits algebralari va boshqa assotsiativ bo’lmagan algebralarning tarkibiy nazariyasi bo’yicha kuchli ilmiy maktab shakllangan. Ushbu tadqiqotlar natijalariga ko’ra, ushbu mavzu bo’yicha hozirgacha yagona monografiya nashr etilgan : Sh. A. Ayupov, B. A. Omirov, I. S. Rakhimov, «Leibniz Algebras, Structure and Classification» CRC Press, Taylor&Francis Group, 2019, 324 p.

Ayupovning katta yutuqlaridan biri shundaki, hozirgi vaqtda O’zbekiston ushbu yo’nalishdagi yetakchi ilmiy markaz hisoblanadi. Olimlarimizning algebraning ushbu sohasiga qo’shgan hissasini global jamoatchilik tomonidan tan olinishining asosiy ko’rsatkichlaridan biri shundaki, chet ellik olimlarning Leybnits algebralari bo’yicha nashrlarining asosiy qismi Sh.A. Ayupov va uning shogirdlari natijalariga havola qilingan. Ushbu ishlar tufayli Amerika matematika jamiyati klassifikatorida (2010 Mathematics subject classification) Leybnits algebrasining 17a32 bo’limi paydo bo’ldi.

2011 yildan boshlab Sh.A. Ayupov operator algebralarida lokal va 2 lokal differensiatsiyalar bo’yicha tadqiqotlarni boshladi. Keyinchalik, 2014 yilda Kaliforniya universitetida (Fullerton, AQSh) AQSh va O’zbekiston matematiklarining birinchi konferentsiyasidan so’ng, taniqli algebraist – Fields medali sovrindori professor E. I. Zelmanovning taklifiga binoan (Kaliforniya universiteti) San-Diego) Li algebralari va boshqa noassotsiativ algebralar uchun ko’rib chiqildi.

Sh. A. Ayupov xalqaro maydonda  zamonaviy o’zbek matematika fanining e’tirof etilishi va nufuzini oshirish uchun ko’p ishlarni amalga oshirdi va amalga oshirmoqda. Uning chet ellik hamkasblari bilan intensiv ijodiy aloqalarini alohida ta’kidlash lozim. U va uning talabalari muntazam ravishda Avstraliya, Buyuk Britaniya, Germaniya, Italiya, Ispaniya, Portugaliya, Malayziya, Frantsiya, Xitoy, Janubiy Koreya va boshqa mamlakatlarning etakchi ilmiy institutlari va universitetlariga qo’shma tadqiqotlar o’tkazish uchun taklif etiladi. Sh. A. Ayupov tashabbusi bilan Toshkentda bir qator xalqaro konferensiyalar o’tkazildi. U ko’plab xalqaro konferentsiyalarda mehmon ma’ruzachi va tashkiliy qo’mita a’zosi bo’lgan. So’nggi yillarda Sh.A. Ayupov maktabining eng yaqin hamkorligi Sichuan universiteti (Chengdu) va Janubiy fan va texnologiyalar universiteti (SUST) xalqaro matematika markazi, Shenchjendagi hamkasblari bilan o’rnatildi.

Fanlar Akademiyasi Prezidiumi a’zosi (1994-2000 yillar) sifatida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining fan va ta’lim bo’limi mudiri (1994-96 yillar), O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Devonining bosh maslahatchisi (1996-97 yillar), O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi oliy attestatsiya komissiyasi raisi (1997-2003 yillar), O’zbekiston Respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirining o’rinbosari lavozimlarida ishlagan. O’zbekiston (2003-2004 yillar), Sh. A. Ayupov oliy maktabni rivojlantirishga, kadrlar salohiyatini mustahkamlashga, mamlakatimiz uchun oliy malakali kadrlar tayyorlash darajasini oshirishga salmoqli hissa qo’shdi. 2019 yil dekabr oyida u xalq deputatlari Toshkent shahar Kengashi deputati etib saylandi, 2020 yil yanvar oyida esa O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmoni bilan O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati a’zosi etib tayinlandi.

Ilm-fanni rivojlantirishdagi katta xizmatlari, samarali pedagogik faoliyati va ilmiy kadrlar tayyorlaganligi uchun Sh.A. Ayupov 1996 yilda «Shuhrat» medali, 2003 yilda «mehnat Shuhrat» ordeni bilan mukofotlangan, 2011 yilda unga «O’zbekiston Respublikasining xizmat ko’rsatgan fan arbobi»faxriy unvoni berilgan. 2017 yilda sh. A. Ayupov talabalari B. A. Omirov, K. K. Kudaybergenov va U. A. Rozikovlar bilan birgalikda «noassotsiativ algebralar, differensiatsiyalar va chiziqsiz dinamik tizimlar nazariyasini rivojlantirish» mavzusida fundamental tadqiqotlar turkumi uchun Fan va texnika sohasida birinchi darajali O’zbekiston davlat mukofotiga sazovor bo’ldi. 2021 – yil 24-avgust kuni O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmoni bilan Sh.A. Ayupovga «O’zbekiston qaxramoni» (O’zbekiston qahramoni) unvoni berildi.

Bugun, Shavkat Abdullayevichning tug’ilgan kunida uning ijodiy va ilmiy energiyasi, rahbar va innovatorning xarizmasi, ustozning donoligi va insoniy fazilatlari, na’munali va mehribon turmush o’rtoq, ota va bobo ekanliklarini ta’kidlash lozim. Akademikka sog’lik va uzoq umr, yangi ilmiy yutuqlar va kashfiyotlar, iste’dodli va sadoqatli talabalar, oilaviy baxt va farovonlik tilaymiz.

Shavkat Abdullayevich, tug’ilgan kuningiz muborak bo’lsin!